ΑΡΧΑΙΑ ΓΟΡΓΥΡΑ, ΔΙΟΝΥΣΟΣ ΓΟΡΓΥΡΕΥΣ ΚΑΙ ΟΔΟΣ ΓΟΡΓΥΡΑΣ
Η ΑΡΧΑΙΑ ΠΟΛΗ ΓΟΡΓΥΡΑ (Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ)
Της Ειρήνης Ανδρέου Βοϊκλή/Συνταξιούχου Εθνικής Τράπεζας
Όσον αφορά την Αρχαία Γοργυία ή Γοργύρα, έχουμε τις εξής πληροφορίες:
Κρητικίδης
- Ήταν εγκατεστημένη στη θέση που είναι σήμερα το Νέο Καρλόβασι, όπως δείχνει ο χάρτης του Αββά Βαρθολομαίου αλλά και σύμφωνα με το Στέφανο Βυζάντιο, που όμως μεταφέρει πληροφορία του Δούρη του Σάμιου, ιστορικού και ποιητή που ήκμασε από το 300 έως 280 π.Χ.
- Είχε την ακρόπολή της στο Αλωνάκι, όπου μάλιστα υπήρχαν πέτρες από κυκλώπεια τείχη, άλλες χρησιμοποιημένες σε τοίχους σπιτιών και άλλες παρατημένες ή μισοχωμένες μέσα σε αυλές και χωράφια.
- Είχε το ναό της, ναό του Διονύσου του Γοργυιέως ή Γοργυρέως, στη δυτική πλαγιά του προαναφερθέντος λόφου, δηλαδή περίπου εντός του χώρου του Χατζηγιάννειου.
- Το 1849 βρέθηκαν στον Όρμο Καρλοβασίου δύο μαρμάρινα τεμάχια που είχαν μήκος περίπου δύο μέτρων το καθένα, και τα οποία τοποθετήθηκαν στο Μητροπολιτικό Ναό Καρλοβασίου: το ένα στο κατώφλι της θύρας του και το άλλο σαν σκαλοπάτι του Καθολικού του.
- Άλλα ευρήματα είναι ένα κιονόκρανο δωρικού ρυθμού τοποθετημένο κάτω από την τράπεζα της δεξιάς υποστάσεως του ιερού βήματος πάλι του Μητροπολιτικού Ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου καθώς και ένα κυκλικό υποστήλιο από μαύρο μάρμαρο και μία τετράγωνη πλάκα με νεκρική επιγραφή ευρισκόμενα στον Άγιο Νικόλαο του Όρμου.
- Υπάρχουν και πολλά άλλα ευρήματα, που ο Δ. Αυγουστίνος είχε παρατηρήσει συγχωνευμένα σε ναούς, στην Πορφυριάδα Σχολή (την παλιά στο χώρο του Χατζηγιάννειου) και σε καρλοβασίτικα σπίτια.
Λαϊκή Παράδοση
- Υπήρχε αρχαίος πετροστρωμένος δρόμος, η λεγόμενη «Παλιά Γοργύρας», που ξεκινούσε από το Αλωνάκι, κατέβαινε την ανατολική πλευρά του λόφου και, τέμνοντας κάθετα τη γραμμή που ακολουθεί σήμερα ο Γοργύρας, στο σημείο κάτω από την Eurobank, προχωρούσε ανατολικά μέχρι άγνωστη απόσταση. Παρά το τσιμέντο που έπεσε όταν έγινε ο Γοργύρας, ένα κομμάτι του αρχαίου αυτού δρόμου, αυτό κοντά στο Αλωνάκι, είναι ακόμα και σήμερα ακάλυπτο για να μαρτυράει την ύπαρξη της αρχαίας πόλης στην περιοχή μας.
- Υπήρχαν αγωγοί αρκετά πλατιοί και πλακοσκεπείς (ίσως ενάμισι μέτρων πλάτουςκαι άλλου τόσου ύψους) (οι αρχαίες γοργύρες) που διέτρεχαν τη συνολική περιοχή του Γοργύρας και κατέληγαν κάτω από το ταχυδρομείο. Αν και οι αγωγοί αυτοί φαίνονταν πιο πολύ μέχρι τη θέση όπου παλιά ήταν η λέσχη αξιωματικών και σήμερα είναι το προποτζίδικο του Μακρή, και από εκεί και κάτω έβλεπες πιο πολύ χωράφια, η αλήθεια είναι ότι οι αγωγοί, που μπορεί να ήταν κατασκευασμένοι σε τρείς και παραπάνω παράλληλες σειρές, βρίσκονταν και παρακάτω σε κοινή θέα και για χρόνια, τουλάχιστον σε δυο σημεία: στην αριστερή πλευρά καθώς κατεβαίνουμε, εκεί που είναι το σπίτι του Γιάννη του Κωστάκη και στη δεξιά, στη θέση της πολυκατοικίας του Μαργαρώνη.
Περιγραφή του χώρου της νυν Πλατείας Βαλασκατζή
Τα κανάλια που ανέφερα είχαν κατασκευασθεί κατά την αρχαιότητα για να μεταφέρουν τα νερά που από διάφορα σημεία έπεφταν μέσα στον χώρο της νυν Πλατείας Βαλασκατζή, ο οποίος ακόμα και πριν από πενήντα με εξήντα περίπου χρόνια, αν και κέντρο της κωμόπολης, είχε την πιο παράξενη και γραφική εικόνα που υπάρχει. Το λέω αυτό, γιατί δεν φτάνει που έπεφταν πολλά νερά από την πάνω πλευρά του αλλά επιπλέον κάποιους χειμερινούς μήνες, καιανεξάρτητα από το αν το ρέμα του Αγίου Φανουρίου, που βρίσκεται από την επάνω πλευρά του δρόμου που οδηγεί στον Αϊ-Γιάννη, ήταν βουλωμένο ή όχι, έπεφτε μέσα σε αυτόν και ένα ρέμα υπο μορφή μικρού καταρράκτη. Έτσι, δεν ήταν παράξενο που ένα ρέμα διέσχιζε μόνιμα τον χώρο, που το μέρος με τα δένδρα εκατέρωθεν της κοίτης του ρέματος ήταν βαλτώδες και που, μη μπορώντας κάποιος να τον διασχίσει με τα πόδια, χρειάστηκε να μπαζωθεί το κάτω μέρος του για να περάσει από επάνω δρόμος (ο νυν δρόμος της πλατείας). Ο δρόμος αυτός ήταν ένας παράξενος δρόμος-γέφυρα, καθώς είχε κατασκευασθεί επάνω σε ένα αρκετά υψηλό τοίχο και είχαν τοποθετηθεί από την πάνω άκρη του και κάγκελα για την ασφάλεια των διερχομένων.
Στην παραπάνω άφτιαχτη ακόμη πλατεία προλάβαμε το αρχικό κτίριο του δήμου (νυν δημαρχείο χωρίς τις προσθήκες του), που υφιστάμενο στο χώρο ακόμα και πριν από την κατοχή, στέγασε μέχρι το 1952 την Κοινότητα Νέου Καρλοβασίου και, από το 1952 και μετά, που οι τρεις κοινότητες Νέου, Μεσαίου και Παλαιού ενώθηκαν και αποτέλεσαν το Δήμο Καρλοβασίων, το δήμο. Επίσης, τα μαγαζιά: 1) Παράδεισο, καφενείο και εστιατόριο μαζί, εκεί που είναι σήμερα οι καφετέριες Centralκαι College 2) καφενείο Βασίλη Μιχαήλ, κάτω από τον Παράδεισο και 3) ΖαχαροπλαστείοΚρίνος, που επεκτεινόταν και στο διπλανό νυν μαγαζί Άνθεμις.
Ο χώρος, για να γίνει αντάξιος του δημαρχείου που συνέβαινε να φιλοξενεί, διαμορφώθηκε πριν από το 1967 σε πλατεία, ενώ το μικρό κτίριο του δήμου επεκτάθηκε σε πρώτη φάση το 1995 και, σε δεύτερη, το 2005-7 όταν εξωραΐστηκε και η πλατεία. Φυσικά, ονομάστηκε Πλατεία Βαλασκατζή γιατί Βαλασκατζή λεγόταν ανέκαθεν και η θέση που συζητάμε καθότι κτήμα του Βασιλείου Ι. Βαλασκατζή. Εξάλλου, ο δήμος δεν αγόρασε το κτήμα αλλά του έγινε δωρεά από τον ιδιοκτήτη τουκαι γι’ αυτό και τον τελευταίο τον τίμησαν τοποθετώντας μαρμάρινη πλάκα με το όνομά του και την προσφορά του σε εμφανές σημείο της πλατείας.
Σήμερα, παρόλο που ο χώρος μπαζώθηκε κατά κόρον, ένα πράγμα προδίδει ακόμα το πόσο χαμηλός ήταν αρχικά, το οποίο φαίνεται σαν ιδιομορφία: το κεντρικό σημείο του, αυτό με το σιντριβάνι, εξακολουθεί να είναι πολύ χαμηλότερο από το δρόμο που το περιτρέχει. Πάντως, το τελευταίο δεν δημιουργεί πρόβλημα αφού σήμερα τα νερά έχει κανονιστεί να πέφτουν σε αγωγούς υπογείως.
Μερικά επιχειρήματα για την παλαιότητα των αρχαίων καναλιών (γοργυρών) ή γιατί η τοποθεσία του Καρλοβασίου δεν κατοικήθηκε από τους αρχαίους χρόνους μέχρι τον εποικισμό του νησιού
Για την κατασκευή των καναλιών (γοργυρών) που υπήρχαν στη θέση του δρόμου Γοργύρας κατά τους αρχαίους χρόνους, δεν υπάρχει αμφιβολία καθώς και μόνο το όνομα της αρχαίας πόλης, που ήταν Γοργυία ή Γοργύρα, μας πείθει γι’ αυτό.
Αλλά, την παλαιότητα των καναλιών θα προσπαθήσω να την αποδείξω και αλλιώς: υπάρχουν πάρα πολλές φήμες ότι, κατά τους παλιούς χρόνους, το βορειο-δυτικό μέρος του νησιού ήταν ακατοίκητο. Αυτό ακυρώνεται για τους αρχαίους χρόνους και τουλάχιστον για την περιοχή του Νέου Καρλοβασίου, αφού έχουμε ιστορικές πληροφορίες για την ύπαρξη στη θέση του τελευταίου της αρχαίας πόλης Γοργυίας ή Γοργύρας. Αλλά ποιος μπορεί να μιλήσει για κανονικό οικισμό στη θέση που συζητάμε, και όχι για σκόρπια καλύβια, κατά την έναρξη του εποικισμού του νησιού, το 1572; Απείρως πιο πρόσφορες τοποθεσίες μέχρι τότε, ένεκα του μεγάλου φόβου των πειρατών, πρέπει να ήταν απόκρημνες τοποθεσίες ψηλά στους λόφους και στα βουνά, προστατευμένες από φρούρια και κρυμμένες από τη θάλασσα.
Τρείς τέτοιες περιπτώσεις οχυρωμένου οικισμού ήταν αυτοί: 1) κοντά στα Αυλάκια 2) κοντά στους Βουρλιώτες και 3) στο Καστροβούνι, δυτικά των Κοντακεΐκων και σε υψόμετρο 950 μέτρων, που μάλιστα, εξαιτίας της προδοσίας μιας ηλικιωμένης γυναίκας, αν και οχυρωμένος, δεν γλύτωσε από τους πειρατές1. Αλλά, η πειρατεία δεν ήταν πληγή στα παραθαλάσσια μέρη του νησιού μόνο από το 1475-1572, εποχή της έξαρσής της. Υπήρξε πληγή και βραχνάς και κατά τους μεσαιωνικούς και κατά τους αρχαίους χρόνους και, φαντάζομαι, και πάντα, με μικρά ή μεγαλύτερα διαλείμματα. Μάλιστα, υποψιάζομαι ότι αυτή μπορεί να ευθύνεται και για την εγκατάλειψη της θέσης της αρχαίας πόλης.
Αλλά να μην ξεχάσουμε και τη μορφολογία της κοιλάδας του Καρλοβασίου, που μάλλον ούτε αυτή δεν θα προδιέθετε θετικά τους τυχόν υποψήφιους οικιστές αφού μια στενή κοιλάδα είναι με πρόποδες του Καρβούνη από τη μια μεριά και του Κέρκη από την άλλη, το οποίο σημαίνει πάρα πολλά νερά απορροής ή αλλιώς πολλά ρέματα. Θα ήταν, λοιπόν, από δύσκολο έως καθόλου συζητήσιμο για κάποιον να μην επιλέξει να εγκατασταθεί στις αθέατες από τη θάλασσα και απαλλαγμένες από προβλήματα όμβριων υδάτων πλαγιές του Καρβούνη και των προπόδων του και ακόμα στις πλαγιές των προπόδων του Κέρκη, και μάλιστα τη στιγμή που όλες τους ανεξαιρέτως κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητο έδαφος διέθεταν για να τραφεί και να κερδίσει τα προς το ζην καλλιεργώντας το.
Αλλά, ας το δούμε κι αλλιώς: αν στην τοποθεσία Καρλοβασίου, όταν έγινε η ερήμωση του νησιού το 1476, υπήρχε οικισμός, τότε γιατί οι έποικοι που εγκαταστάθηκαν σε αυτή μόνο έναν αιώνα αργότερα, το 1572, δεν συνέχισαν να λένε τον οικισμό με το παλιό του όνομα και χρειάστηκε να δανεισθούν το όνομα Καριόβα ενός ασήμαντου οικισμού που είχε χτισθεί από Ικαριώτες και ήταν κρυμμένος πίσω από το λόφο της Αγίας Τριάδος, στο νυν Λιμάνι; Άρα, ο οικισμός του Νέου Καρλοβασίου κτίσθηκε σε ένα χώρο που δεν είχε άλλα ίχνη προηγούμενης κανονικής οικιστικής εγκατάστασης εκτός από τις γοργύρες και τα ερείπια της αρχαίας πόλης.
Παρεμπιπτόντως θα πω ότι, παραδεχόμενη την ετυμολογία της ονομασίας Καρλόβασι του Δημητρίου, ετυμολογώ τη λέξη από το Καριόβα, το οποίο εξελίχτηκε κατ’ αρχάς σε Καρλόβα (Καρλόβα έλεγαν οι γριές ακόμα στα χρόνια μου το Καρλόβασι) και, κατόπιν, εκτουρκιζόμενο για να εκλογικευτεί, σε Καρλόβασι, που σημαίνει Χιονισμένη Κοιλάδα.
Καθώς, όμως, η ετυμολογία του ονόματος δεν είναι του παρόντος, παραπέμπω τους ενδιαφερόμενους για το θέμα στο άρθρο της γράφουσας η Προέλευση της Λέξης Καρλόβασι, στο 33οτεύχος του περιοδικού Μεθόριος του Αιγαίου, για να πω με την ευκαιρία μόνο τα ακόλουθα:
Για να μπούμε στο πνεύμα της ονοματοθεσίας, πρέπει να ξέρουμε ότι την εποχή που δόθηκε η ονομασία 1) υπήρχε πόλη των Βαλκανίων, που σήμερα ανήκει στη Ρουμανία, ονόματι Καριόβα (νυν Κραϊόβα), φημισμένη για την γενική ανάπτυξή της και κυρίως την οικονομική 2) ότι οι Ικαριώτες (Καριώτες στα σαμιώτικα) είχαν τη φήμη των πολύ φτωχών ανθρώπων και 3) ότι το νυν Παλαιό ιδρύθηκε από Ικαριώτες. Ο ονοματοθέτης, λοιπόν, με περίσσια σκωπτική διάθεση και ικανή δόση υπεροψίας ονομάτισε το νυν Παλαιό Καρλόβασι Καριόβα, γιατί στο μυαλό του, βάσει όσων προανέφερα, αυτό φάνταξε σαν το εντελώς αντίθετο της εν λόγω βαλκανικής πόλης. Κυρίως, όμως, για να γίνει ο συσχετισμός, πρέπει να έπαιξε ρόλο η ομοιότητα των θεμάτων των δύο λέξεων που είχαν κοινό το κομμάτι <καριο-> (Καριώ-τες, Καριό-βα).
1Σύμφωνα με τον Κρητικίδη, στο Καστροβούνι των Κοντακεΐκων, ήταν χτισμένα 350 σπίτια και 2 ναοί ενώ ο Σταματιάδης, στην ίδια τοποθεσία, κάνει λόγο 1) για ερείπια αρχαίων δεξαμενών, τειχών και ορσοθυρών*, τα οποία προέκυψαν από γενοβέζικο φρούριο 2) για ερείπια εκκλησίας του Αγίου Νικολάου και 3) για ανεύρεση ενός ανάγλυφου που παριστάνει έναν άνδρα και μια γυναίκα να κάθονται σε σκαμνάκια απέναντι από ένα τρίποδα.
Χρόνια μετά από τότε που οι δυο ιστορικοί περίγραψαν το Καστροβούνι, βρέθηκε σ’ αυτό, αν και ερειπωμένος, ο Ναός του Αγίου Κωνσταντίνου, το οποίο, εκτός των άλλων, συμπλήρωσε και τη γνώση μας περί υπάρξεως δύο ναών στο Καστροβούνι που οφείλαμε στον Κρητικίδη. Επίσης, εικόνα του Αγίου Νικολάου βρέθηκε στα ερείπιά του ομώνυμου ναού του Καστροβουνίου, που εκτίθεται σήμερα για προσκύνημα στο Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου των Κοντακεΐκων. Η εικόνα είναι φιλοτεχνημένη πάνω σε ψημένο πηλό και τρυπημένη κάτω δεξιά από βόλι από την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Σχετικά με το τέλος του Καστροβουνίου η λαϊκή μνήμη έχει συγκρατήσει τα εξής: Η ύπαρξη του Κάστρου δεν είχε γίνει αντιληπτή στους πειρατές, ώσπου κάποια μέρα, μια ηλικιωμένη γυναίκα, κάτοικος του Κάστρου, κατέβηκε στους πρόποδες του υψώματος, στη σημερινή περιοχή της Αγίας Τριάδας. Εκεί τη συνέλαβαν οι πειρατές και, έπειτα από βασανιστήρια, έμαθαν για την ύπαρξη του Κάστρου και το δρόμο που οδηγούσε εκεί, από το Βασιλικοχώραφο.Ακολούθησε τότε αιφνιδιαστική επίθεση των πειρατών και καταστροφή του Κάστρου.
*ορσοθύρα = πόρτα που απέχει από τη γη και χωρίς σκαλοπάτια, που θα βοηθούσαν κάποιον να εισέλθει στο κτίσμα ή να εξέλθει από αυτό.
